O „srpskim“ plemenima prije države Nemanjića

Već u naslovu svog sintetičkog rada Neke crte u formiranju plemena kod dinarskih Srba i zatim dosljedno u cijelom radu Erdeljanović Crnogorce iskazuje kao Srbe, a crnogorska plemena kao srpska. On ujedno ističe da su ova plemena veoma stara i da predstavljaju „produženje starog srpskog plemenskog života pre nemanjićske države“. Dinarska se plemena spominju već u izvorima 13. ili 14. vijeka, a sama priroda zemljišta, po njegovom mišljenju, uticala je da se očuvaju ovi stari oblici društvenog života.f95 Međutim, vidjeli smo kako je na osnovi nekih arhaičnih slovenskih riječi u albanskom jeziku sam Erdeljanović, na drugom mjestu, zaključio da su preci albanskih Kuča najprije morali doći u dodir sa plemenima „drukčijeg slovenskog govora i drukčijeg imena“, koja su prije Srba prešla na Balkan, „pa i u zetske krajeve“.

Erdeljanović naporedo navodi i crnogorski naziv komun, u značenju „plemenska zajednica“, zapravo plemenski pašnjaci. A već sam ovaj naziv, koji u stvari potiče od latinskog pridjeva communis, „zajednički“, neposredno ukazuje na staru balkansku ustanovu zajedničkog plemenskog zemljišta i ujedno otkriva veze Slovena sa starijim balkanskim stanovništvom, i to kako u obrazovanju rodovsko-plemenskih struktura, tako i u etničkom stapanju stanovništva.f96 Ista ustanova zajedničkih plemenskih pašnjaka kod Albanaca je označavana starim, izvornim izrazom kojri, kujri, koji Valentini objašnjava od latinske riječi curia (jedna desetina tribusa i njeno zajedničko zemljište), i ujedno pretpostavlja da ova tradicija „zajedničkih posjeda“ dosiže do rimskih kurija, koje su kao opštine postojale u Iliriku za vrijeme rimske vlasti.f97 A poznato je da je Plinije ilirska bratstva takođe označavao kao decuriae.f98 Erdeljanović se nije upitao ni otkuda se i najuža društvena zajednica u crnogorskim plemenima, u Staroj Crnoj Gori, u Piperima, u Kučima, nazivala familija, famelja.f99 Ovaj je naziv postojao u balkanskom latinitetu (familia, ae), pa se javlja u rumunskom i u albanskom jeziku.f100 U Staroj Crnoj Gori Erdeljanović je zabilježio za oznaku porodice i termin kastriga,f101 koji potiče od grčko-latinske riječi cathedra, sa metatezom r, a kod nas se javlja kao posuđenica iz dalmatsko-romanskog jezika.f102 A ovakvi nazivi za porodicu najneposrednije ukazuju na „porodično“ miješanje, na miješane brakove između starog slovenskog življa i balkanskih starinaca. I crnogorski nazivi dim, ognjište, osobito oganj, za porodicu, prvobitno zadružnu, po mišljenju lingviste Ivana Popovića, izvedeni su kao kalkovi prema značenju albanske riječi vatre,f103 koja nije samo albanska, već je uopšte balkanska „pastirska riječ, koju su i u hrv. srp. mogli raširiti srednjovjekovni Vlasi (Jokl)“.f104 A sve to pouzdano pokazuje da je i u najintimnijim porama društvenog života u Crnoj Gori veoma rano moralo doći do saživljavanja balkanskog i slovenskog stanovništva.

Dokaz o velikoj starini nekih plemena Erdeljanović nalazi i u njihovim neslovenskim imenima kao što su Kriči, Mataguži, Mataruge, Bukumiri, koja su nesumnjivo „nasleđena od starih plemena ilirsko-romanskih starosedelaca Vlaha i Arbanasa“.f105 Međutim, nije vjerovatno da su imena Bratonožića i Paštrovića direktno naslijeđena od balkanskih starinaca, kako je to mislio Erdeljanović.f106 Naravno, iz toga ne slijedi da u ovim plemenima nije bilo miješanja sa balkanskim starincima. Naprotiv, vlaška završna formacija (njeg) slovenskog imena Bratonjeg u Svetostefanskoj hrisovulji f107 neposredno održava vlaško-slovensku simbiozu. Isto se može reći i za Paštroviće ili Paštrojeviće, iako njihovo ime ne potiče od pastores, kako je mislio Ivan Božić, već od praslovenskog pridjeva pastr (šaren), koji se kao prezime javlja i u Svetostefanskoj hrisovulji, a nalazi se i u čakavskom govoru.f108

Kao dalji dokaz o velikoj starini i o srpskom porijeklu većine crnogorskih plemena Erdeljanović navodi živu tradiciju o plemenskoj rteritoriji i o plemenskom imenu, a na osnovi predanja o fiktivnom plemenskom pretku.f109 Mislim da bi ipak tačnije bilo reći o „legendarnom“ pretku. Međutim, tradicija o plemenskoj oblasti ne može dokazivati starost plemena, a još manje njihovo srpsko porijeklo, jer i sam Erdeljanović priznaje da plemenska teritorija nije bila „nepromenjiva“ i da se može govoriti o njenoj relativnoj starosti. Konfiguracija zemljišta mogla je pogodovati obrazovanju nekih plemena, ali tek kao sekundarni činilac, jer ima primjera koji pokazuju da je do formiranja plemena dolazilo uprkos veoma nepovoljnim geografskim prilikama, kao što je slučaj plemenske cjeline Boljevića i Godinja u Staroj Crnoj Gori, iako je Godinje „tako reći odsečeno od Boljevića“,f110 ili slučaj plemena Dupilo čije su oblasti odvojene Fučkom Gorom (Vučka).f111

Pored činjenice da se plemenska imena javljaju već u izvorima XIII i XIV vijeka, po mišljenju Erdeljanovića, njihovu bi starinu potvrđivala i predanja o fiktivnim precima pojedinih plemena, koja „nesumnjivo imaju u svom jezgru prastare elemente“. Tu on u prvom redu navodi „poznato i osobito rasprostranjeno predanje o petorici braće – Ozru. Pipu, Vasu, Krasu i Hotu, od kojih bi vodila poreklo plemena Ozrinići, Piperi, Vasojevići, Krasnići i Hoti – poslednja dva najpre srpska, pa docnije poarbanašena“.f112 A u stvari, plemensko ime Hoti dovodim se u vezu sa rumunskom riječi hot – razbojnik (sing. načinjen prema pluralu), koja se sa članom javlja u karpatsko-ukrajinskom imenu plemena Huculi, takođe vlaškog porijekla. Vlaško ime Hotul navodi se i u „hrisovulji cara Dušana“, a kao toponim Otulje zabilježeno je u „okrugu vranjanskom“.f113 Prema tome, može se samo govoriti o starom balkanskom izvoru ovih predanja, koja ukazuju i na balkanski supstrat u formiranju navedenih plemena i na daleko etničko miješanje Slovena sa balkanskim starincima. O miješanju i o međusobnom srodstvu albanskih i crnogorskih plemena bila je očuvana živa tradicija još u vrijeme vojvode Marka Miljanova koji je o tome pisao: pleme Beriško „se s Kučima blizika drže … Druga plemena arbanačka blizu Skadra, Kastrati i Šabljani, i oni su neka blizika sa Kučima … Naode se po krvi blizika: pleme Ocko u Arbaniju, plemena Čevsko i Pipersko u Crnu Goru i Brda. Klimenti u Arbaniju i Ceklinjani u Crnu Goru na ‘ode se blizika, ali s manje izjašnjenja, no Oti s Čevjanima i Piperima, jer se o ovijema jasnije zna“.f114 Slika koju nam pruža Marko Miljanov otkriva takvu izmiješanost i srodničku povezanost spomenutih plemena, da nije mogućno na osnovi imena legendarnih predaka, osnivača pojedinih plemena, izvoditi zaključke o njihovom prvobitnom etničkom karakteru i porijeklu. Ni činjenica „što su mnoga plemenska imena jasno izvedena od srpskih ličnih muških imena (Vasojevići od Vasoje, Piperi od Piper, Bjelopavlići do Bijeli Pavle, Ozrinići od Ozre itd.)“, ne može svjedočiti o srpskom porijeklu ovih plemena, kako je to Erdeljanović mislio.f115 Kako ćemo dalje vidjeti, plemensko ime Piperi nije srpskog porijekla, već balkanskog (Pipo, od Filipos, lat. Philipus), a ime Bijeli Pavle načinjeno je prema albanskom uzoru. Po jednom albanskom predanju, Leka Dukađin je imao sina Nikolu od kojega potiču Miriditi i Šaljani, i sina Bijelog Pavla od kojega vode porijeklo Bjelopavlići i Gašani. I sami Bjelopavlići pričaju da su Bijeli Pavle i Gaš (Gavrilo) bili braća, sinovi Leke Dukađina, a isto predanje imaju i Gaši. U „Zemljišniku skadarskom“, iz 1416. godine, među albanskim imenima nalazi se i Pali Bard. Kako primjećuje Šobajić, kod Albanaca se uz imena često upotrebljava atribut bard – bijeli, pa je prema tome Pali Bard – Bijeli Pavle. I u jednom mletačkom izvoru iz XVII vijeka spominju se Bjelopavlići pod imenom Palabardi (Palabardhi). Iako su neka bratstva u Bjelopavlićima, po predanju, starinom iz „latinskog Dukađina“, zbog njihove pravoslavne vjere, koja je očito kasnije primljena, Šobajić ih je smatrao Srbima.f116

Erdeljanović je potpuno prihvatio i narodno predanje „da je svaki od tih predaka, od kojih se dovodi plemensko ime, morao biti nekakva znatnija ličnost: župan, vojvoda, knez ili uopšte velikaš, čiji se rod (ili bratstvo) toliko razgranao i raširio, da je dao ime velikom predelu“. Na taj je način usvojio i mišljenje Rovinskog da ime Bjelopavlića potiče od Pavlimira koji je u IX vijeku vladao kao župan, dok je njegov unuk živio u Onogoštu i vladao Zetom.f117 Šobajić je, sasvim opravdano, odbacio ovo neosnovano mišljenje. Uz to, Erdeljanović nije dovoljno ocjenio značaj predanja da su ovi istaknuti preci mahom doseljenici, došljaci koji tek ženidbom u novoj sredini, u novom bratstvu stiču ugled kao zetovi znatnijih ljudi u bratstvu i u plemenu. U tom pogledu osobito je karakteristično kazivanje o Bijelom Pavlu kao doseljeniku koji je došao među Lužane i tu postao „sluga njihovog bana“. Pošto su ga ponižavali i nazivali skitnicom, izmišljen je kasnije dolazak „svete kraljice“ koja otkriva njegovo „glasito poreklo“ i tako mu omogućava uspon, zavadivši ujedno Lužane.f118 U ovom predanju jasno je izražen nepovoljan položaj doseljenika u odnosu prema starincima koji su imali povoljniju ekonomsku i društvenu poziciju. Ovakav odnos dosljedno odražavaju i mnoga druga predanja. U predanjima o postanku nekih crnogorskih plemena, kako ističe Vešović, njihov se predak „ženi obično ćerkom susjednog ili mjesnog vojvode starijeg plemena. Vaso uzima kćer vojvode starih Pipera, Lale Drekalov kćer bratonožićkog vojvode, Bijeli Pavle kćer starih Lužana itd“. Po predanju, Vaso je sa Čeva došao u staro pleme Pipere „kod onamošnjeg poglavice i oženio se njegovom ćerkom Maricom…“f119Da bi se popravio položaj i naglasio ugled doseljenika u novoj sredini, ispredane su priče o doseljenim velikašima ili o njihovoj ženidbi sa kćerima uglednih starinaca. Tako je, po jednom kazivanju, u Bratonožiće dobjegao i unuk Stevana Grgurova Brankovića, koji je sa drugom ženom, u novoj sredini, dobio sina Brata. Kako dalje kaže predanje, starija se braća raziđu na razne strane, a od Brata vode porijeklo Bratonožići.f120

I već spomenuta predanja o petorici braće osnivačima plemena (Pipo, Ozro, Vaso, Kraso, Oto) slažu se u tome da su ova braća bila doseljenici koji su se poženili u starinačkim bratstvima, odnosno plemenima. Kazivanja o ugzorilokalnom braku ovih doseljenika, legendarnih osnivača plemena, dosljedno prati tradicija da je osnivač plemena bio najmlađi brat. Zapravo, svako pleme smatra da je baš njegov osnivač bio najmlađi brat. A to ukazuje na uporni trag minorata, obavezno primijenjivanog prilikom podjele crnogorske i albanske zadruge, kada je po pravilu najmlađi brat dobijao dom i okućnicu, pa je i majka sa njim ostajala.f121 Tako je, po predanju, Pipo (Piperi) bio najmlađi brat od kojega su „današnji Piperi“. I dok je Pipo ostao u Piperima, ostala su se braća razišla. Hoti vode porijeklo od Ota, takođe petog, kako se vjeruje, najmlađeg brata, koji se nastanio preko Cijevne, dok su se starija četiri brata razišla na razne strane.f122 Prema predanju, i Brato, predak Bratonožića, bio je takođe peti, zapravo najmlađi brat. Kako kaže predanje, Brato je ostao kod kuće i od njega se razrode današnja bratstva, koja su po njemu i dobila ime Bratonožići. Starija se braća raziđu i od njih su postali Vasojevići, Oti, Piperi i Ozrinići.f123 U Bratonožićima se dalje pripovijeda kako su doseljenika Vasa prihvatili njihovi stari i naselili ga na svom zemljištu.f124 I jedno predanje o porijeklu Ozrinića veoma jasno povezuje minorat sa ugzorilokalnim brakom. Po tom predanju, braća Vaso, Kraso, Oto i Ozro, a po nekima i Pipo, doselili su se iz Hercegovine na Kčevo. Tu im se nije dopalo, pa su krenuli dalje prema istoku. Ozro nije mogao dalje putovati, jer je bio hrom, „te se ustavi kod nekakva bogata čovjeka, čijom kćeri se oženi“.f125 Po jednom predanju, i rodonačelnik Klimenata kao mlad čobanin služio je kod nekog bogatog stočara u Trijepču, tu se oženio njegovom hromom kćerkom i tako osnovao pleme Klimenti.f126 U ovim predanjima hromost se dosljedno ističe kao motiv za opravdanje ugzorilokalnog braka. I po jednom predanju iz Drobnjaka, hroma sestra Žiža nije mogla bježati sa svojom braćom, pa je uzela za muža nekog Iliju iz Kuča, koji je primio i njenu slavu, tako da je ona postala osnivač novog bratstva Žižića.f127 A ovaj motiv napuštene sestre koja je povrijedila nogu, pa nije mogla bježati s braćom, nalazimo i u jednom mitu sa Trobrijandskih ostrva u Melaneziji, gdje je očuvana i materinska porodica.f128 U ovim predanjima jasno se razabiru veoma bitni i veoma dosljedni elementi arhaičnih, predpatrijarhalnih rodovskih odnosa, sa ugzorilokalnim brakom (domazetstvom) i minoratom. A vidjećemo kako je ugzorilokalni brak i u relativno kasnijim periodima imao veoma značajnu ulogu u formiranju pojedinih bratstava, i posebno u procesu etničkog saživljavanja i asimilacije doseljenika.

Ni predanja o petorici braće, osnivačima plemena, nijesu tek slučajna, jer u stvari odražavaju veoma stare rodovske odnose i strukture. Po mitovskoj genealogiji, i pet velikih porodičnih grupa u Kačena (Katchins, u Burmi) potiču od petorice braće. Bratstvo je inače u narodu svedeno samo na zajedničko ime, koje se prenosi po muškoj liniji, ali, po mišljenju Levi Strosa (LÒvi-Strauss), pet osnovnih porodičnih grupa kod Kačena odražava prvobitnu strukturu arhaične rodovske organizacije. I kod Kačena je najmlađi sin nasljeđivao zemlju i staru porodičnu kuću, dok su ostala braća odlazila.f129 U Irskoj je takođe nasljednik bio peti sin, a po Heredotovom kazivanju, i kod starih Skita najmlađi je sin ostajao kod kuće, i to kod majke.f130 Levi Stros pri tome konstatuje da se tragovi ovih arhaičnih rodovskih odnosa mogu pratiti od sibirsko-burmanske osovine pa do zapadne Evrope, gdje se javlja „afirmacija ženskih prava, tako tipičnih u germanskim i keltskim institucijama“,f131 a možemo slobodno reći i u slovenskim institucijamaf132 i u posebnoj balkansko-slovenskoj tradiciji.[1]Š1Ć Evel Gasparini ističe sistem ženidbenih veza između pet egzogamnih rodova u selu Sokirnici kod karpatskih Ukrajinaca, gdje je prvi rod, koji je udavao djevojke u drugom rodu, uzimao djevojke u petom rodu, zatvarajući na taj način krug razmjene. Kako navodi Gasparini, Heine Gelderen ovakve odnose određuje kao sistem „asimetrične egzogamije“,f134 dok ga Levi Stros definiše kao opštu razmjenu, l’Õchange gÕnÕralisÕ.f135 Međutim, kazivanja o postanku pet crnogorskih i albanskih plemena, sa tragom navedenog sistema, očito su sekundarna, prilagođena određenoj situaciji. Stoga, ova predanja ne mogu služiti kao dokaz precizno određene starine pojedinih plemena, ali neki njihovi bitni elementi, kao što su ugzorilokalni brak, minorat i odraz asimetrične egzogamije, svakako potiču iz jedne arhaične rodovske organizacije.

Pored toga, Erdeljanović je zatekao i brojne primjere simetrične ili dualne egzogamije među crnogorskim bratstvima i osobito između crnogorskih i albanskih bratstava. On je ujedno zabilježio i jasne tragove dualne strukture u mnogim crnogorskim plemenima, koji bez sumnje upućuju na dualnu rodovsku egzogamiju. Pored novijih bratstava koja vode porijeklo od jednog pretka i granaju se od jedne porodice, Erdeljanović je u Crnoj Gori zatekao i mnoga složena bratstva koja su se razvila spajanjem starijeg i novijeg, zapravo doseljenog stanovništva. U Kučima je, kako primjećuje Erdeljanović, staro bratstvo obično predstavljalo ostatak starijeg stanovništva, a „novo je bratstvo bilo većinom od ljudi skoro doseljenih i neznatnih“, štotakođe ukazuje na odlučujući uticaj starinaca u procesima asimilacije stanovništva. Erdeljanović kaže da su se ovi doseljenici pribijali uz neko starije bratstvo, a zatim sa njim „tesno srodili, spojili u jedno bratstvo“. Obično je doseljeno bratstvo primalo ime i slavu starijeg bratstva, a ujedno su doseljenici sticali pravo da se koriste katunima i pašnjacima starijeg bratstva. Ako su doseljenici sticali ekonomska prava, a gubili svoje ime i svoju slavu, onda ovupojavu možemo shvatiti samo na taj način ako pretpostavimo da su barem u početku preovladavali izvjesni oblici ugzorilokalnog braka (možda samo u bratstvu, a ne u kući) i materinske filijacije. I Erdeljanović je pretpostavio da su se složena bratstva razvila na taj način, jer na jednom mjestu kaže: „…ali mi se čini da su i njihovi preci na isti način poprimali slave starih bratstava, među koje su se naselili ili u čije su kuće možda ženidbom ušli“. On ujedno navodi i nekoliko albanskih bratstava u Kučima čiji su preci, po predanju, bili crnogorski doseljenici, obično bjegunci zbog krvne osvete.f136

U osnovi ovih složenih bratstava nalazimo u stvari pojavu dualne rodovske organizacije, sa dualnom egzogamijom barem u početku. „To se zbraćivanje – kako kaže Erdeljanović – obično počne međusobnim ženidbama“. On je naveo i nekoliko primjera dualne egzogamije (komplementarne endogamije) između pojedinih crnogorskih i albanskih bratstava,f137 iz kojih se jasno vidi da je komplementarna endogamija između dva bratstva različitog porijekla, crnogorskog i albanskog, bila presudna i u procesu etničke asimilacije, bilo u jednom ili u drugom pravcu, zavisno i od etničke sredine u kojoj je do stapanja dolazilo. I u albanskom rodovsko-plemenskom društvu bila je veoma uobičajena dualna egzogamija, osobito između dva egzogamna plemena. Po jednom izvještaju, Kastrati su se ženili djevojkama iz plemena Hota, a Hoti djevojkama iz plemena Kastrata. Većina djevojaka iz jednog plemena udaje se u drugom plemenu, i ova razmjena traje vijekovima. Kćer obično udaju u onom plemenu iz kojeg potiče majka.f138

Već ovi elementi arhaičnijih rodovskih odnosa, koji su u izvornim oblicima sačuvali u albanskom rodovsko – plemenskom društvu, pokazuju da se ne može govoriti o čisto „srpskim“ plemenima u periodu koji je prethodio stvaranju srednjovjekovne srpske države. Izmiješanost romanskih i slovenskih mjesnih imena u predjelima oko Zete i Morače, kako je sam Erdeljanović zaključio, neosporno svjedoči da je romanski živalj vrlo rano živio u neposrednom susjedstvu, što je moralo „dosta rano dovesti do njihova zbližavanja i mešanja“.f139 Erdeljanović je štaviše postavio pretpostavio da neka složena romansko-slovenska imena ukazuju i na mogućnu dvojezičnost u ranijem periodu.f140 Na žalost, nemamo neposrednih podataka o prirodi i oblicima rodovskih odnosa i formacija iz tog najstarijeg vremena, ali po crnogorsko – albanskim rodovskim odnosima možemo s mnogo razloga pretpostaviti da su u osnovi slični bili i romansko-slovenski odnosi. Sudeći po rezultatima arheoloških, jezičkih, istoriografskih i etnoloških istraživanja, starija plemena u oblasti Crne Gore, iz vremena prije osnivanja srpske države, mogla su biti samo manja, generička plemena, koja su u početku predstavljala spoj balkansko-romanskog i slovenskog življa. Pored brojnih toponima, to potvrđuju i uporni tragovi ugzorilokalnog braka, avankulata, dualne egzogamije i uopšte dualne strukture, kao i neke crte u crnogorskim govorima. U svakom slučaju, crnogorska rodovsko-plemenska organizacija u mnogim bitnim crtama i oblicima razlikuje se od poznatih rodovskih struktura i rodovske tradicije drugih slovenskih naroda, dok je, s druge strane, u mnogim bitnim elementima i oblicima veoma bliska rodovskim oblicima i odnosima kod balkanskih starinaca. Ovo se osobito može pratiti u ženidbenim i svadbenim običajima, u ponečem istovjetnom sa kavkaskim i jermenskim običajima, koji u cjelini nesumnjivo reflektuju najarhaičnije balkansko-slovenske rodovske odnose.f141

U tom pogledu veoma je značajno da se sa nekim neslovenskim osobinama središnjih južnoslovenskih govora podudaraju oblici i suština cijelih sistema svadbenih običaja koji na isti način, kao i neke jezičke crte, odstupaju od slovenskog tipa. Na isti način, kako je to Brozović utvrdio za „neslavenski udio“ u središnjim hrvatsko-srpskim dijalektima,f142 možemo reći da su i preslovenski elementi u svadbenim običajima dinarskog stanovništva ne samo brojni i veoma stari, već i sasvim harmonično utkani u sisteme svadbenih običaja u kontinentalnoj dinarskoj oblasti. Neki specifični i sigurno veoma arhaični svadbeni običaji u oblasti zetskih govora, koji ujedno odražavaju i arhaične rodovske odnose, podudaraju se sa kavkaskim i jermenskim, a neki i sa albanskim običajima. A ovi svadbeni običaji u cjelini, i posebno oni koji se javljaju kao relikti, veoma dosljedno odražavaju kako arhaično rodovske, tako i na njima zasnovane etničke odnose između Slovena i balkanskih starinaca.f143 Stoga se i ne može govoriti o „srpskim plemenima“ Crne Gore iz vremena do osnivanja države Nemanjića, već jedino o balkansko-slovenskim odnosima i na toj gentilnoj osnovi formiranim slovenskim etničkim strukturama.